Verlichting versus postmodern denken
“wetenschap is ook maar een mening”
filosoof |
|
In deze lezing wordt de betekenis van zowel de Verlichting als het postmodernisme voor het denken over kennis, macht en moraal geschetst. Voerde het verlichtingsdenken lange tijd de boventoon, in de jaren ’60 en ’70 ontstaat een filosofie die zich kritisch verhoudt tot de heersende ideeën over waarheid en identiteit.
In 2023 publiceerde de AIVD hun rapport: Anti-institutioneel extremisme in Nederland: een dreiging voor de democratische rechtsorde? Hierbij kan gedacht worden aan rechts-extremisme (alt-right), complottheorieën, maar volgens sommigen ook aan ‘woke’. Susan Neiman (Verzet en rede in tijden van nepnieuws, 2017) beschuldigt het postmodernisme ervan aanzet te hebben gegeven voor het ‘post-truth relativisme’ van nu. Het zou de deur naar populistische retoriek, nep-nieuws en haat-zaaien wagenwijd hebben open gezet. Neiman hekelt het ‘reactionaire’ denken van Foucault en breekt een lans voor de Verlichting.
Kant definieerde in 1784 ‘Verlichting’ als emancipatie door autonomie: ‘de moed om voor jezelf te denken’. Volgens Foucault is de Verlichting een geloof in een drie-eenheid: subject, waarheid en vooruitgang. Het postmodernisme onderstreept niet de autonomie, maar de heteronomie van de mens, niet waarheid maar relativiteit, niet vooruitgang maar discontinuïteit, en vooral: dat macht hierin een allesbepalende rol speelt. Susan Neiman ziet hierin overeenkomsten met rechts-conservatieve / reactionaire denkers. ‘Woke’ trapt volgens haar in dezelfde val van identitarisme als populistisch-rechts. Want als waarheid, rede, en vooruitgang relatief zijn, en gebaseerd op macht, dan is een betere wereld dus niet mogelijk. Volgens Neiman valt het postmodernisme veel te verwijten als het gaat om vertrouwen in instituties als wetenschap en journalistiek. Het relativisme / cynisme van de postmodernen zou het progressieve optimisme verdacht maken. Deze interpretatie van het postmodernisme is echter te kort door de bocht. In deze lezing wordt belicht hoe het postmoderne denken ook gezien kan worden als een voortbouwen op de idealen van de verlichting. En dan rijst de vraag in hoeverre het denken van Neiman zelf misschien reactionaire trekken vertoont.
Deze lezing kan dan ook gezien worden als een introductie op de cursus die Van der Tuuk later in het voorjaar zal geven voor De Verdieping.
In zijn cursus van vier avonden gaat Van der Tuuk uitgebreider in op de achtergronden van deze ontwikkelingen en het gedachtengoed van de filosofen die daarbij een rol hebben gespeeld