Hannah Arendt en het totalitarisme
Petra Bolhuis, filosoof en orthopedagoog en politiek denker |
|
Inhoud
Hannah Arendt is bij de meeste mensen bekend vanwege het begrip banaliteit van het kwaad. Een term die zij gebruikte in de reportage die zij maakte van het beroemde proces tegen nazi-kopstuk A. Eichmann in Jeruzalem. In de cursus geeft Petra Bolhuis een beschrijving van het leven van Hannah Arendt en de wijze waarop dat haar ideeën en haar filosofie hebben beïnvloed. De ideeën van Arendt zijn tot op de huidige dag actueel en relevant. In de cursus komt ook zeker de vraag aan de orde hoe we haar ideeën kunnen gebruiken voor een beter begrip van wat er momenteel gaande is in de wereld. De rode draad van de cursus is de analyse van de historische achtergrond van de totalitaire staat, met aandacht voor de vraag naar de vrijheid van het individu.
Inleider
Petra Bolhuis is filosoof en orthopedagoog. Zij studeerde in Groningen aan de RUG en studeerde af op het werk van Hannah Arendt en Michel Foucault. Zij heeft een eigen filosofische praktijk MAIEUTIEK. De werkwijze van Maieutiek is gebaseerd op de gedachte van Socrates dat ieder mens zijn eigen wijsheid heeft, maar dat vragen stellen en informatie bieden nodig zijn om die wijsheid wakker te maken en te voeden. Petra Bolhuis geeft in het hele land lezingen en cursussen op het gebied van filosofie en levenskunst.
Meer informatie op de website https://www.maieutiek.nl/aanbod/cursusmateriaal/
Programma
- 1e cursusavond: Feiten uit het persoonlijke leven van Arendt
- 2e cursusavond: Kenmerken en betekenis van het totalitarisme
- 3e cursusavond: Wat kunnen wij leren van Arendt voor ons handelen nu?
- 4e cursusavond: Overeenkomsten en verschillen tussen heden en verleden
Inschrijving
deadline maandag 3 april 2023 – 10:00 uur
Via Fokke Flapper (deverdieping2011@gmail.com; M 06 23 67 54 31) Hij mailt u een inschrijfformulier met Cursusvoorwaarden.
Hannah Arendt Totalitarisme in 4 bijeenkomsten
Inleiding
Een Jonge Joodse denker groeit op in de roerigste tijd van de Duitse geschiedenis; de opkomst van Hitler. Wat maakte ze mee, hoe dacht ze daarover na en welke handvatten biedt haar analyse voor onze tijd? Arendt schrijft er pas over als ze in Amerika is aangekomen omdat ze wil begrijpen hoe een democratisch en cultureel land zo heeft kunnen ontsporen. In een groot onderzoek dat we nu kennen als haar hoofdwerk ‘Totalitarisme’ zoekt Arendt verklaringen, maar vooral ook handvatten om te voorkomen dat een totalitair regime zich opnieuw in Europa kan vestigen.
1e cursusavond: Feiten uit het persoonlijke leven van Arendt
In de eerste bijeenkomst maken we kennis met Arendt. Het gaat over het opgroeien in Duitsland. Het zijn roerige tijden in Königsberg; Ze heeft te maken met Russische opstanden en de opkomst van het antisemitisme. Ze gaat studeren bij Heidegger en Jaspers en vlucht naar Frankrijk. Ze gaat werken voor een Zionistische organisatie, gaat in het verzet en maakt kennis met de kibboets. Ingehaald door de oorlog vlucht ze uit het interneringskamp waar ze zit en vertrekt na moeizame omzwervingen met de boot naar Amerika. Deze autobiografische elementen zien we terug in haar werk, waarin het gaat over antisemitisme, staatlozen en het aanwijzen van groepen mensen in een samenleving als schuldigen aan alle problemen.
2e cursusavond: Kenmerken en betekenis van het totalitarisme
In de tweede bijeenkomst gaan we nader in op haar werk Totalitarisme. Arendt beschrijft de opkomst van een totalitair bestuur niet als een opkomst van één man, maar als een gevolg van een heel aantal problemen in de samenleving die niet opgelost blijken te worden. Ze beschrijft deze problematiek vanuit twee totalitaire regimes Stalin Rusland en Hitler Duitsland. Wat ze beschrijft zijn noodzakelijke en voldoende voorwaarden om te spreken van totalitarisme. Zo schrijft ze:
“In een altijd veranderende, onbegrijpelijke wereld hadden de massa’s het punt bereikt waarop ze tegelijk alles en niets geloofden, dachten dat alles mogelijk was en niets waar. De mengeling zelf was opmerkelijk genoeg, omdat ze het einde betekende van de illusie dat lichtgelovigheid een zwakheid van argeloze primitieve zielen was en cynisme de ondeugd van superieure en verfijnde geesten. De massapropaganda ontdekte dat haar gehoor te allen tijde bereid was het slechtste te geloven, ongeacht hoe absurd het was, en dat het er nauwelijks bezwaar tegen had om misleid te worden, aangezien het elke bewering toch als een leugen beschouwde.” (Totalitarisme blz. 176)
Arendt is een kritische denker die niet gelooft in een gemakkelijk ‘Dit nooit weer’. Maar ze is wel optimistisch en hoopvol over de menselijke mogelijkheid om het totalitarisme te boven te komen. Al het werk na Totalitarisme staat in dat teken.
3e cursusavond: Wat kunnen wij leren van Arendt voor ons handelen nu?
In de derde bijeenkomst gaan we kijken welke handvatten het denken van Arendt biedt om als samenleving, maar vooral ook als individu iets bij te dragen aan een wereld zonder totalitarisme. Begrippen die hierbij een rol spelen worden door Arendt heel filosofisch doordacht, wat een reden is waarom haar werk vaak moeilijk te lezen is, maar uiteindelijk gaat het haar om het praktische leven van mensen die bereid zijn om na te denken over hoe ze in de wereld staan. Arendt benadrukt het belang van ruimtes waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. De meeste ontmoetingen vinden plaats in economische interacties, of in vormen van afhankelijkheid. Daar wordt vaak gezocht naar gelijkluidende behoeften of doelen en het bundelen van belangen en krachten. Arendt zoekt daarnaast ruimte voor de dialoog tussen gelijkwaardige en unieke mensen. Voor haar zijn kernbegrippen pluraliteit en nataliteit. Ieder mens voegt iets nieuws en onverwachts toe aan de wereld waarin wij samenleven. In het totalitarisme worden deze menselijke eigenschappen uitgebannen desnoods met geweld. Maar Arendt constateert dat het ongemak van het verschillend zijn, dat al zichtbaar is in de economie, of democratie, ons rijp maakt voor dat totalitarisme. Dus is het volgens haar van het grootse belang om deze lastige, maar kostbare eigenschap te koesteren. In nataliteit en pluraliteit ziet zij de kern van de menselijke waardigheid.
4e cursusavond: Overeenkomsten en verschillen tussen heden en verleden
In deze laatste bijeenkomst gaan we nader in op verschillen en overeenkomst tussen Arendt’s analyse en de huidige tijd. En we moeten nog twee lastige items uit het denken van Arendt nader onderzoeken; Ten eerste; Hoe zit het met Arendt’s opvattingen over Eichmann? De huidige onderzoeken gaan ervan uit dat hij veel meer een overtuigde nazi is geweest dan Arendt dacht. Zij schreef naar aanleiding van het proces in Jeruzalem over de banaliteit van het kwaad. Wat is die analyse vandaag de dag nog waard? Ik zal uitleggen waarom haar opvatting over Eichmann bekritiseerd wordt, maar ook waarom haar analyse van de banaliteit van het kwaad nog stevig overeind staat.
Ten tweede moeten we kijken naar de rol van het denken. Arendt zelf zegt dat denken traag is, op afstand van de echte gebeurtenissen en dat het onze meest solitaire bezigheid is. We kennen dat gevoel allemaal als we van alles vinden van wat we in de krant lezen en weten dat dat denken niets uithaalt. Maar juist Arendt ervaringen met Eichmann leiden tot haar laatste grote werk het leven van de geest waarin ze vaststelt dat kritisch kunnen nadenken van het grootste belang is. Zelf zegt ze: denken is misschien wel onze minst politieke eigenschap, toch is het soms wel politiek en dan is het ook direct van levensbelang. Denken kan volgens haar het voortrollen van het opkomende totalitarisme tegengaan.